Gisteren had ik naar aanleiding van mijn blog een emailwisseling met een vriend over de ziel. Zijn betoog was dat de ziel eerder een deel van het licht is en iets ander is dan de psyche bij bijvoorbeeld Jung. Bij volgelingen van deze laatste gaat soms het idee rond dat de psyche en de ziel één en dezelfde zijn. Ik huldig dat standpunt ook, maar ga dat hier kort onderzoeken.

De psyche wordt in de antroposofie onderscheiden in ziel en geest. De geest is de kern van de persoonlijkheid die alles stuurt, de ziel is het potentieel van gevoelens, emoties en begeerten, behoeften die in ons van binnen werken. De ziel is in sommige filosofische en religieuze stromingen het onstoffelijke in de mens, onafhankelijk van het lichaam en onsterfelijk. Etymologisch gaat het woord ziel in verschillende talen terug tot lucht, bijvoorbeeld het Griekse ‘pneuma’, anima of animus in het Latijn of ‘âtman’ in het Sanskriet. In het Hebreeuws is dat het woord ‘nesjamah’.

Heden ten dage wordt de ziel, als het onsterfelijke, on(be)grijpbare en onstoffelijke ook wel eens gezien als het bewustzijn, of omgekeerd. Het is dan datgene wat ons functioneren in hoge mate bepaald en waarvan men ook niet echt weet waar het zich bevindt in ons lichaam. Het bewustzijn is dan in die zin ook hetgeen dat overgaat naar de volgende wereld, het hiernamaals of wat je ook denkt dat er na de dood is. Interessant te vermelden is dat in het boeddhisme het bestaan van een voortdurende ziel ontkent wordt. Alles is in essentie zonder zelf, meditatie is de weg is om los te komen van je kern, in dit geval het minder belangrijke zelf. In het hindoeïsme echter is de ziel, ‘atman’, vooral in de heilige boeken, de ‘Upanishads’ een deel van het absolute waaruit alles ontstaat, ‘Brahman’. Dit komt dicht bij de idee dat het ziel een trilling is die na overlijden van het lichaam teruggaat naar waar heen en dezelfde trilling is. Of de idee dat de ziel een vonk is van het eeuwige grote, Goddelijke, licht of gezien wordt als de essentie. Het wonder van het eeuwig schone.

Psyche, de geliefde van Eros in de Griekse mythologie, is zo mooi dat niemand met haar durft te trouwen.  Daarentegen is veel meer een concept, een technische term zoals bijvoorbeeld Freud die hanteerde naast ‘seele’. Freud onderscheidde het id, de instinctieve onbewuste drijfveren, het super-ego, het geweten, de internalisatie van normen en waarde van de omgeving en het ego dat bewust is en dient als intermediair tussen de twee. De psyche wordt in de psychologie, haar studie meer gezien als het totaal van het de bewust en onbewust. Jung hanteert het begrip Zelf met daarin het centrale archetype, de structuur van de persoonlijkheid, de totaliteit van het bewuste en onbewuste en is autonoom, buiten tijd en ruimte. Jung noemt het een ‘imago dei’.

Zelf ben ik nog steeds geneigd een grote overlap te zien tussen psyche en de meer spirituele ervaring van de ziel. Misschien is er een essentie in de mens, deels goddelijk, deels bepaald door een immateriële kern die ons onze meer persoonlijke gedaante geeft. Dit zou de idee dat God buiten en in ons is, dat wij God zien met hetzelfde oog als waarmee hij ons ziet aannemelijk maken. Ook wanneer je niet in goddelijkheid gelooft is het mogelijk de ziel als onderdeel van een groter geheel te zien, uiteindelijk staat niets geheel op zichzelf.

Drie dagen geleden had ik het over Thanatos. Thanatos heeft een niet onbelangrijke neef, te weten Morpheus, de zoon van zijn broer Hypnos, de Griekse god van de slaap. Morf betekent vorm, denk aan amorf (zonder vorm) en is de Griekse god van de droom. Eigenlijk deelt hij die eer met drie broers, maar daar hij uitgegroeid is tot dé god van de droom, omdat hij alleen de meest gewaardeerde dromen creëerde van helden en koningen in de menselijke slaap in de oudheid. Daarom heb ik het verder alleen over Morpheus.

Morpheus woont in een donker grot, hoe kan het ook anders en schenkt geestverruimende dromen. Niet voor niets is er een medicijn naar hem vernoemt met die (bij)werking, namelijk morfine. Geestverruimende dromen, ook wel lucide dromen genoemd, zijn dromen waarin je je bewust wordt in je droom dat je droomt. Een synoniem van lucide is scherpzinnig en dat is precies de staat waar Frederik van Eeden naar verwees, de heldere staat waarin je je dan bevindt. Frederik van Eeden was een Nederlandse psychiater en schrijver rond de voorlaatste eeuwwisseling, die onder andere ‘De kleine Johannes’ heeft geschreven, een prachtig sprookje van 160 pagina’s waarin de elf Windekind Johannes rondleidt als in een droom. Het boek heeft, net als een droom, meerdere lagen. Naast het sprookje,  dat wordt gepresenteerd als een werkelijkheid voor Johannes, is er het verhaal over de levensfasen van de mens en de zoektocht naar geluk. Een boek Morpheus waardig lijkt mij en te vergelijken met een lucide droom.

Er zijn mensen die van zichzelf lucide dromers zijn, maar lucide dromen kun je ook leren. Je hebt er geen uitwendige hallucinogene stoffen voor nodig. Een bekend advies is het volgende:  je let overdag goed op of je wel of niet droomt, anders gezegd: vraag je af of de situatie waarin je verkeert klopt. Bewust leven dus eigenlijk. Verder kijk je vaak naar een klok. Hou een droomdagboek bij en denk voor het in slaap vallen ’s avonds na over waar je over wilt dromen. Toegegeven het vergt enige training, energie en doorzettingsvermogen.  Verder gaat het in de droom ook niet vanzelf. Wanneer je in een lucide droom bent moet je je voor de volle honderd procent ergens op concentreren. Wat is dan het voordeel van helder dromen?

Wanneer Morpheus je avond aan avond bezoekt en je helder droomt zul je een groter bewustzijn ervaren in de realiteit om je heen wanneer je wakker bent. Je wordt scherper, rustiger, opmerkzamer en meer aanwezig. Meer bewust dus. De kleine dingen gaan je veel meer opvallen en daar kun je dan weer van genieten, wat het leven alleen maar mooier maakt. Overigens is het vergrote bewustzijn tijdens de droom te meten door wetenschappers net als bij Mindfulness en meditatie. Er is een hevige activiteit in de prefrontale cortex, waar ook kleine veranderingen gaan plaatsvinden én de prefrontale cortex is ook de plek waar de sensatie geluk schijnt te zetelen.  Dromen zijn bedrog heeft ooit een Nederlander gezongen, ik waag dat te betwijfelen.

Thanatos, de zoon van Nyx en Erebos, tweelingbroer van Hypnos (slaap), is een figuur uit de Griekse, vooral Spartaanse mythen. Zijnde de personificatie van de dood is hij nooit erg populair geweest daar hij ook in de Oudheid slecht aangeschreven staat en gehaat wordt door de goden van het Griekse Pantheon, de berg Olympus. Hij moet in de god van de onderwereld, Hades, zijn meerdere en voor hem onovertrefbare concurrent erkennen. Zijn moeder Nyx, de oer-godin van de nacht daarentegen had zelfs het diepe respect van de oppergod van de Griekse mythologie, Zeus. Ook zij wordt echter niet echt vereerd in de vele tempels van het oude Griekenland. De vader van Thanatos was volgens sommigen, Erebos, net als Nyx geboren uit Chaos. In ieder geval kreeg Nyx in haar eentje een flink nageslacht, waaronder: de schuld, het naderend onheil, de dromen, de wraak (Nemesis), de misleiding, de vriendschap en de ouderdom. En dus Thanatos. Dat is niet niets.

Chaos is het Niets, dat waar de eerste goden uit voorkomen. Chaos is een bodemloze leegte waarin alles onuitputtelijk valt, in alle richtingen. Thanatos, de dood is dus zijn kleinkind. Wat kunnen we verder nog over de  dood, in het bijzonder Thanatos vertellen? Het woord euthanasie stamt er vanaf, net als bijvoorbeeld Thanatofobie, een angst voor de dood, vooral om te sterven en een angst voor onderwerpen die daaraan gerelateerd zijn. De dood wordt door zeer velen gezien als het totale einde, een niet te ervaren niets. Een fobie wil zoveel zeggen als de angst niet reëel is en het dagelijks leven van degene die er onder gebukt gaat zeer sterk beïnvloedt. Zo erg dat er paniek ontstaat wanneer iemand op een kerkhof is in verband met een begrafenis bijvoorbeeld. Het tegenovergestelde kan ook.

Je hebt ook mensen die naar de dood  verlangen en het als verlossing zien van hun lijden. Om eeuwig in diepe slaap te verkeren. Dit kan dan euthanasie zijn bij vreselijk fysiek lijden om iets te noemen. Sigmund Freud wordt vaak in verband gebracht met de term doodswens. Wanneer je het woord doodswens intypt in je browser krijg je direct een telefoonnummer te zien om te bellen om erover te kunnen praten met iemand. Veel links daaronder gaan over depressie en jarenlang verlangen naar een einde. Er is een onderscheid tussen een passieve en een actieve doodswens, wat kan leiden tot een terugkerende doodswens ook wel suïcidaliteit. Voor het geval je dit herkent even het telefoonnummer dat je kan bellen: 0800-0113.

Bij Freud is de doodsdrift of thanatos een streven naar een spanningsloze toestand. Het is ook een deel van wat het onbewuste aanstuurt, naast de levensdrift, eros, de primaire drang tot zelfbehoud en behoud van de soort. Het verlangen onze behoeften te bevredigen, wat niet altijd lukt. Uiteindelijk, in het extreme, is dit de oorzaak van thanatos. De beide driften zijn onderdeel van wat Freud het Es noemt, dat tegengesteld is aan het geweten, ook wel Über-ich gedoopt door Freud. Naast thanatos en eros is er het libido, dat zijn leerling en latere tegenhanger Carl Gustaf Jung veel ruimer opvat als zijnde allesomvattende levensenergie met een tendens naar zowel destructieve als scheppende driften en een al dan niet bewust of onbewust streven naar individuatie wat neerkomt op zelfontplooiing in de ruimste zin van het woord. Kiezen voor de volheid van het leven.